Rok 2013 w celu uczczenia 450-lecia powstania Nowej Soli oraz 270-lecia nadania praw miejskich decyzją Rady Miejskiej ogłoszony został Rokiem Jubileuszowym. Przygotowany z tej okazji Zegar dziejów (dostępny na stronie internetowej www.450lat.nowasol.pl oraz w formie plakatów i folderów) przybliżyć ma nam przeszłość i wskazać kluczowe, zdaniem historyków, momenty dziejowe naszego miasta. Także my na łamach gazety pragniemy Państwu zaprezentować te wydarzenia – 12 dat/godzin z historii miasta.
Na powstanie naszego miasta bezpośredni wpływ miały problemy z jakimi borykali się mieszkańcy historycznego Śląska z zaopatrywaniem w sól. Od czasów najdawniejszych ten cenny minerał sprowadzany był z terenów Polski i Niemiec. Jego dostawy uzależnione więc były od aktualnej sytuacji politycznej. Na początku XVI stulecia Śląsk znalazł się pod panowaniem władców z dynastii habsburskiej, którzy pragnęli uniezależnić dostawy soli z ogarniętych wojnami religijnymi Niemiec oraz rywalizującej z nimi o prymat w tej części Europy Polski. Dlatego z przychylnością króla czeskiego Ferdynanda I spotkał się plan gdańskiego przedsiębiorcy Antoniego Schmidta uruchomienia na Śląsku warzelni, sprowadzanej znad Atlantyku, soli morskiej. W 1553 r. gdańszczanin otrzymał od króla stosowne zezwolenia i przywileje. W zamian za nie został zobowiązany do rozpoczęcia w ciągu dwóch lat produkcji soli, zorganizowania transportu surowca na Śląsk oraz uregulowania rzeki Odry. Ambitny plan niestety nie powiódł się, gdyż założona w okolicach Milska warzelnia upadła, a prowadzona przez Schmidta spółka zbankrutowała.
Problemem, którego nie udało się rozwiązać w tym czasie było głównie uregulowanie Odry oraz dostęp do drewna, niezbędnego do procesu produkcyjnego. W 1562 r. Ferdynand I już jako cesarz objął warzelnictwo soli monopolem państwa. Polecił komisarzowi Hansowi von Braun z Solnik utworzenie nowej warzelni jako przedsiębiorstwa państwowego. Nową warzelnię założono nad Odrą w okolicy ówczesnej wsi Modrzyca, gdyż teren ten był własnością królewską. Równocześnie z zakładem powołano urząd starosty solnego, odpowiedzialnego za produkcję i handel solą na Śląsku. Na potrzeby działalności warzelni i urzędu wydzielono majątek ziemski, który obejmował nadodrzańskie tereny leśne z wsiami Modrzyca, Kiełcz, Stare Żabno oraz Przyborów. Warzelnia uruchomiła produkcję jesienią 1563 r. Nazwano ją Zum Neuen Saltzen bei Moderitz („Przy Nowej Soli w Modrzycy”), a następnie Neusalz (Nowa Sól). Początki działalności były bardzo trudne, gdyż zakład i założoną przy niej osadę trapiły klęski żywiołowe. W 1565 r. zabudowania warzelni zniosła powódź. W 1572 r. kolejne zniszczenia poczynił huragan. Po tej klęsce zaczęto przywiązywać większą wagę do jakości stawianych budynków. Wybudowano, obok warzelni, okazały gmach urzędu solnego (późniejszy ratusz), tartak wodny, browar, karczmę oraz inne zabudowania gospodarcze i mieszkalne. Osada rozwinęła się w kwartale współczesnych ulic: Placu św. Floriana, ulicy Pocztowej, Placu Wyzwolenia i ulicy Moniuszki, która była wtedy głównym traktem osady. Już jednak pod koniec XVI w. poza tym terenem wybudowano kościół p.w. św. Michała Archanioła. W XVII w. uruchomiono pocztę konną. Okazały zajazd pocztowy postawiono poza osadą na zbiegu ulicy Zjednoczenia i Placu Wyzwolenia, tamtędy też przeprowadzono krótszą drogę, łączącą Nowe Miasteczko z Otyniem, która z czasem stała się główną arterią komunikacyjną osady.
Tomasz Andrzejewski